ទំនៀមចូលឆ្នាំរបស់ខ្មែរយើង ប្រព្រឹត្តតាមគតិ ២ យ៉ាងគឺ ១. ចូលឆ្នាំតាមចន្ទគតិ, ២. ចូលឆ្នាំតាមសុរិយគតិ ។
ចន្ទគតិកាលៈ
ទំនៀមរាប់រៀងខែក្នុងចន្ទគតិដូច្នេះ ១ មិគសិរ ២ បុស្ស ។ ល។ ១១ អស្សុជ ១២ កត្តិក ។ រួមទាំង ១២ ខែជាមួយឆ្នាំ គិតជាថ្ងៃមាន ៣៥៤ ថ្ងៃ តែបើឆ្នាំដែលមានអធិកមាស នឹងមាន ១៣ ខែ ក្នុងខែនីមួយ ៗ ចែកចេញជា ២ បក្ខគឺ សុក្កបក្ខ (ខាងខ្នើត) កាឡបក្ខ (ខាងរនោច) ។ តាមប្រវេណី ឥណ្ឌាក្តី ខ្មែរក្តី អំពីដើមមកនិយមប្រើខាងរនោចដើមខែ តែកាលកន្លងមក ប្រាកដតាមសេចក្តីកត់ហេតុរបស់បព្វជិតចិនឈ្មោះ ហួន ឆាង ដែលទៅសើបព្រះពុទ្ធសាសនានៅប្រទេសឥណ្ឌា ក្នុង ព.ស. ១២០០ ថា ឥណ្ឌាបានប្តូរប្រើខាងខ្នើតជាដើមខែហើយ ។ ចំណែកខាងខ្មែរយើង តាមសេចក្តីកត់ហេតុរបស់ទូតចិនឈ្មោះ ជាវតាកួន ដែលមកស្រុកយើងក្នុងព.ស. ១២៩៥ នោះឃើញថានៅប្រើរនោចជាដើមខែនៅឡើយ, ប្រមាណមកដល់ ព.ស. ១៨៥០ ទើបបានប្តូរដាក់ខ្នើតជាដើមខែដូចឥណ្ឌា។
រដូវ ៣ ក្នុងចន្ទគតិៈ
ក្នុងមួយឆ្នាំលោកចែកជា ៣ រដូវគឺ ១. ហេមន្តៈ រដូវរងា, ២. គិម្ហៈ រដូវក្តៅ, ៣. វស្សានៈ រដូវភ្លៀង ។
កំណត់ខេត្តនៃរដូវទាំង ៣ តាមប្រពៃណីដើម ដែលរាប់រនោចជាដើមខែ ហេមន្តៈ គិតពី ១ រោចខែមិគសិរ ដល់ ១៥ កើតខែផល្គុន រួមមាន ៤ ខែ ។ គិម្ហៈ គិតពីថ្ងៃ ១ រោចខែចេត្រ ដល់ ១៥ កើតខែអាសាឡ្ហ រួម ៤ ខែ ។ វស្សានៈ គិតពី ១ ស្រាពណ៍ ដល់ ១៥ កើតកត្តិក រួម ៤ ខែ ។
កំណត់ខែត្តនៃរដូវ ៣ តាមប្រវេណីក្នុងបច្ចុប្បន្ន ហេមន្តៈ ពី ១ រោចខែកត្តិក ដល់ ១៥ កើតខែផល្គុន ។ គិម្ហៈ ពី ១ រោចផល្គុន ដល់ ១៥ កើតអាសាឡ្ហ ។ វស្សានៈ ពី ១ រោច អាសាឡ្ហ ដល់ ១៥ កើតខែកត្តិក ។
បួនខែក្នុងរដូវរងា ជាដើមឆ្នាំ, បួនខែក្នុងរដូវក្តៅ ជាកណ្តាលឆ្នាំ, បួនខែក្នុងរដូវភ្លៀងជាចុងឆ្នាំ ។ ដោយហេតុរដូវដូច្នេះ ដើមឆ្នាំក្នុងចន្ទគតិ ទើបធ្លាក់នៅត្រង់ខែមិគសិរ គឺខែមិគសិរជាខែទី ១ ។ល។ ខែកត្តិក ជាខែ ១២, លេខរៀងបែបនេះ នៅជាប់មកដល់សព្វថ្ងៃនេះ ។
ពុទ្ធបញ្ញត្តិទាំងឡាយដែលទាក់ទាមដោយបរិច្ឆេទកាល មានថ្ងៃឧបោសថជាដើម សុទ្ធតែតម្រូវតាមចន្ទគតិទាំងអស់ ។
សុរិយគតិកាលៈ
ខែក្នុងសុរិយគតិមានចំនួន ១២ ស្មើគ្នានឹងខែក្នុងចន្ទគតិ ប្លែកតែឈ្មោះខែនឹងចំនួនថ្ងៃ ។ តាមតម្រាដើមរបស់យើងរាបរៀងដូច្នេះ
១. ខែមេសា មាន ៣០ ថ្ងៃ ។
២. ខែឧសភា មាន ៣១ ថ្ងៃ ។
៣. ខែមិថុនា មាន ៣០ ថ្ងៃ ។
៤. ខែកក្កដា មាន ៣១ ថ្ងៃ ។
៥. ខែសីហា មាន ៣១ ថ្ងៃ ។
៦. ខែកញ្ញា មាន ៣០ ថ្ងៃ ។
៧. ខែតុលា មាន ៣១ ថ្ងៃ ។
៨. ខែវិច្ឆិកា មាន ៣០ ថ្ងៃ ។
៩. ខែធ្នូ មាន ៣១ ថ្ងៃ ។
១០. ខែមករា មាន ៣១ ថ្ងៃ ។
១១. ខែកុម្ភៈ មាន ២៨ ថ្ងៃ ។ (ក្នុងឆ្នាំដែលលើកអធិកវារៈ មាន ២៩ ថ្ងៃ ។)
១២. ខែមីនា មាន ៣១ ថ្ងៃ ។
បូកថ្ងៃក្នុងខែទាំង ១២ នេះ ត្រូវជា ៣៦៥ ថ្ងៃ។
ការដែលរាប់ខែមេសាជាខែទី ១ ដោយកំណត់តាមលំដាប់រាសីដែលព្រះអាទិត្យគោចរ គឺក្នុងឆ្នាំនីមួយ ៗ ព្រះអាទិត្យចាប់គោចរចេញពីរវាងមេសរាសីដែលជាបឋមរាសី រៀងទៅដល់មីនរាសី ហើយចូលមកក្នុងមេសរាសីវិញ ហៅថា ជុំពិភពម្តង រាប់ជា ១ ឆ្នាំ ។
ចំណែកប្រទេសទាំងឡាយ ដែលប្រើសុរិយគតិសុទ្ធ ដូចប្រទេសបារាំងជាដើម ក្នុងបច្ចុប្បន្ន បានកំណត់យកខែ យ៉ាំងវិយេរ (មករា) ជាខែទី ១ ។
មកដល់ឆ្នាំ គ.ស. ១៩៤៨ ខែយើងបានផ្តួចផ្តើមប្រើថ្ងៃ - ខែ តាមសុរិយគតិ ក្នុងផ្លូវការខ្លះដែរ តែប្រើអនុលោមទៅតាមអឺរ៉ុប ដោយកំណត់យកខែមករាជាខែទី ១ ។
ក្នុងសុរិយគតិមិននិយមប្រើសុក្កបក្ខ កាឡបក្ខ ដូច្នេះវិធីរាប់ថ្ងៃ ទើបត្រូវរាប់ជាបូរណសំខ្យា គឺរាប់ថា ថ្ងៃទី ១ ខែ ... ។ល។ មិនរាប់ថា ១ កើត ២ កើត ។ល។ ១ រោច ២ រោច ។ល។ ដូចក្នុងចន្ទគតិទេ ។
រដូវ ៤ ក្នុងសុរិយគតិ
តាមសុរិយគតិក្នុង ១ ឆ្នាំចែកចេញជា ៤ រដូវដូច្នេះ
១. សិសិរៈ រដូវរងា ។ ២. និទាឃៈ រដូវក្តៅ ។
៣. វស្សានៈ រដូវភ្លៀង ១ ។ ៤. សរទៈ រដូវចុះអ័ព្ទ ។
កំណត់ខេត្តនៃរដូវទាំង ៤ ដូច្នេះ សិសិរៈ ប្រមាណពីពាក់កណ្តាលខែវិច្ឆិកា ដល់ពាក់កណ្តាលខែកុម្ភៈ ។ និទាឃៈ ប្រមាណពីពាក់កណ្តាលខែ កុម្ភៈ ដល់ពាក់កណ្តាលខែមិថុនា ។ វស្សានៈ ប្រមាណពីពាក់កណ្តាលខែ មិថុនា ដល់ពាក្យកណ្តាលខែកញ្ញា ។ សរទៈ ប្រមាណពីពាក់កណ្តាលខែកញ្ញា ដល់ពាក្យកណ្តាលខែ វិច្ឆិកា ។
ទំនៀមអឺរ៉ុបក្នុងបច្ចុប្បន្ន ចែកខេត្តនៃរដូវ ៤ នេះ ខុសនឹងបែបខាងលើដូច្នេះ
១. ប្រ៍ងតង់ប្ស៍ (និទាឃៈ) ពី ២១ ម៉ារ្សដល់ ២១ យូវ៉ាំង ។ ២. អេតេ (វស្សានៈ) ពី ២២ យូវ៉ាំង ដល់ ២២ សេបតមប្រឹ ។
៣. អូតូន (សរទៈ) ពី ២៣ សេបតមប្រឹដល់ ២១ ដេសមប្រឹ ។
៤. ហ៊ឺវែរ (សិសិរៈ) ពី ២២ ដេសមប្រឹ ដល់ ២០ ម៉ារ្ស ។
របៀបរៀងរដូវតាមតម្រារបស់យើងទាំក្នុងចន្ទគតិ ទាំងសុរិយគតិ សុទ្ធតែកំណត់យករដូវរងាជារដូវទី ១ ចំណែកខាងអឺរ៉ុបកំណត់យករដូវក្តៅជារដូវទី ១ ។
(ពិធីចូលឆ្នាំតាមចន្ទគតិ ត)
